Op 29 december publiceerde Itinera Instituut, een onafhankelijke denktank, een artikel waarin Itinera besluit dat de Belg veel belastingen betaalt en daar niet zoveel voor terug krijgt. Veel geld gaat naar “de vele overheidsdiensten” en naar “economische doeleinden (waaronder subsidies)”. Het Itinera-artikel kreeg heel wat weerklank in de pers.

De Wereld Morgen  had heel wat kritiek op het artikel. Ook ikzelf blogde kritisch en concludeerde dat Itinera “op zijn minst nogal slordig is omgesprongen met de data”, waarna ik vijf opmerkingen oplijste.

Op mijn blog kwam relatief veel reactie, vooral via Twitter, ook van een aantal journalisten. Afgelopen woensdag schreef De Standaard een artikel ‘Kritische bedenkingen bij Itinera-studie’, waarin naar mijn kritiek en die van DeWereldMorgen werd verwezen.

Vorige maandag had Itinera al gevraagd of ze mijn blogpost mochten publiceren op hun Itinera-blog, waarop ik “ja” gezegd heb (mits bronvermelding). Afgelopen vrijdagavond kreeg ik via mail het bericht dat mijn tekst op de Itinera-blog staat, en dat Johan Albrecht, de auteur van de vorige tekst, een update van zijn tekst gepubliceerd heeft. In die update wordt niet verwezen naar de kritiek van DeWereldMorgen en van mezelf, maar kan men wel hier en daar een antwoord vinden.

Hieronder analyseer ik de update van Albrecht. Ik bespreek eerst een punt van kritiek van DeWereldMorgen, daarna behandel ik een aantal opmerkingen die ik in mijn vorige blogpost gemaakt heb. Gezien Itinera mijn blogpost op hun eigen blog gepubliceerd heeft, ga ik ervan uit dat ze mijn kritiek gelezen heeft.

“Corporations are people, my friend” (Mitt Romney)

Eén van de opmerkingen van DeWereldMorgen was dat alle overheidsinkomens door Itinera als belasting op de gezinnen worden bekeken, terwijl er ook een deel van de belastingen door bedrijven worden betaald en dat sommige overheidsinkomsten niet via belastingen geïnd worden (bijvoorbeeld de dividenden van Belgacom en De Post).

Itinera erkent dat, maar schrijft het volgende als argumentatie voor hun aanpak:

De eigenaars van bedrijven zijn burgers dus alle belastingen die de waarde van bedrijven beïnvloeden, zijn indirect vooral belastingen op burgers.

Dat klopt natuurlijk. Maar dat heeft als gevolg dat Itinera totaal geen rekening houdt met de herverdelingsproblematiek: aandeelhouders van bedrijven behoren doorgaans tot het hogere inkomenssegment. Dat er geen rekening gehouden wordt met herverdeling is op zich geen probleem: je kan ook zinnige dingen zeggen over een overheid zonder de sociale invalshoek van herverdeling mee te rekenen. Echter, dat is net het omgekeerde van wat Itinera wenste te doen in haar artikel (en de update die volgde): bij de overheidsuitgaven wordt nagenoeg enkel naar de sociale uitgaven gekeken (sociale bescherming en gezondheidskost). De sociale invalshoek is dus zeer sterk aanwezig aan de uitgavenzijde, maar wordt totaal onder de mat geveegd als er over inkomsten gesproken wordt. Dat is niet consequent.

Waarmee wordt België vergeleken?

Al in het eerste artikel verandert het set van landen waarmee vergeleken wordt. Itinera vergelijkt België met de vier buurlanden als het over inkomsten gaat, maar vergelijkt België met twee extra landen (Denemarken en Zweden) als het over uitgaven gaat. Itinera doet net hetzelfde in de update.

In mijn blogposts heb ik de gewoonte om België te vergelijken met de vier buurlanden en Denemarken, Zweden en Finland. Ik denk dat het meenemen van deze laatste drie aangewezen is, omdat het toplanden zijn om in te wonen. Itinera geeft geen verantwoording voor de keuze van haar set van landen, en al zeker niet waarom het set van landen verandert naargelang ze inkomsten en uitgaven vergelijkt.

Corrigeren voor economische activiteit (BBP)

De gegevens die Itinera gebruikte in het eerste artikel waren nominale gegevens. In de update corrigeert ze voor koopkracht, aan de hand van de koopkrachtpariteiten (KKP’s). Dit is een correctie voor inflatie die de invloed van de volatiliteit van de wisselkoersen tracht te beperken (als je landen vergelijkt op basis van KKP’s in een muntunie is het enkel en alleen een correctie voor inflatie). Het is positief dat inflatie in de update wordt meegerekend.

Het geeft ook een relatief groot effect, zoals blijkt uit de onderstaande figuur. De figuur geeft per land de sociale uitgaven per gezin: het linkse deel van de grafiek geeft de uitgaven zoals berekend in het eerste artikel van Itinera, dus zonder correctie voor inflatie; het rechtse deel mét correctie voor inflatie, via KKP. Het is duidelijk dat het meerekenen van inflatie sterke verschillen geeft: zo bijvoorbeeld geeft Denemarken 101% méér aan sociale uitgaven dan het Verenigd Koninkrijk, als men rekent in nominale cijfers. Als men corrigeert via KKP, zakt dat verschil tot net onder de 50%.

Echter, er wordt door Itinera niet gecorrigeerd voor economische activiteit. Dat was en is nochtans een fundamentele kritiek: overheden van rijke landen hebben meer inkomsten en uitgaven in absolute termen (ook indien gecorrigeerd voor inflatie), dus als je landen wil vergelijken, dan moet je corrigeren voor het BBP. Het is niet te begrijpen dat Itinera deze correctie niet doorvoert, temeer omdat Itinera zelf in haar update schrijft dat het “niet meer dan normaal” is dat burgers in rijke landen meer belastingen betalen:

In dezelfde periode is ook de economische activiteit of het BBP toegenomen dus het is niet meer dan normaal dat per hoofd van de bevolking meer belastingen worden betaald.

Een correctie doorvoeren voor economische groei is nochtans kinderspel: je moet gewoon de inkomsten en uitgaven in procenten van het BBP berekenen (en dan heb je de koopkrachtpariteiten zelfs niet nodig).

Dus ondanks dat Itinera zelf aangeeft dat het niet meer dan normaal is dat er meer belastingen worden betaald als het BBP hoger is en ondanks mijn kritiek hierop (waarvan ik veronderstel dat ze die gelezen moeten hebben), corrigeert Itinera in haar update niet voor het BBP.

Welke sociale uitgaven: Eurostat of Ameco?

In mijn eerste kritiek stelde ik vast dat de gegevens van Eurostat, die Itinera gebruikt, andere sociale uitgaven geeft dan de gegevens uit Ameco, ook een databank van de Europese Commissie. De figuur hieronder geeft de verschillen. Voor alle landen liggen de sociale uitgaven van Ameco boven die van Eurostat. Voor Duitsland is het verschil het kleinst; voor Zweden en België is het verschil het grootst. Het gebruik van de Eurostat-gegevens stelt in deze context België en Zweden dus in het nadeel ten opzichte van de andere landen.

Itinera gaat niet in op de verschillen tussen Ameco en Eurostat (ik weet overigens zelf niet waar deze verschillen vandaan komen).

Eurostat-data corrigeren voor BBP

Maar zelfs al worden de gegevens van Eurostat gebruikt, dan nog blijkt de conclusie van Itinera niet te kloppen dat België nauwelijks meer aan sociale uitgaven zou geven. Hieronder de sociale uitgaven volgens Eurostat, gecorrigeerd voor het BBP. Zelfs rekening houdende met de sociale uitgaven volgens Eurostat, geeft België wel degelijk meer aan sociale uitgaven dan drie van de vier buurlanden; enkel Frankrijk geeft meer, evenals de drie Scandinavische landen.

“Restuitgaven” door de overheid

In mijn vorige blogpost, trachtte ik na te gaan hoeveel er overblijft voor de restuitgaven in België en in de andere landen. Ik nam hiervoor de totale overheidsuitgaven in procent van het BBP; vervolgens werden deze totale overheidsuitgaven verminderd met de rentelasten, de bedrijfssubsidies en de sociale uitgaven: dat is dan het aandeel van het BBP dat overblijft voor alle andere zaken die de overheid doet, wat je wat overdreven de ‘restuitgaven’ zou kunnen noemen.

Door de hoge sociale uitgaven volgens AMECO bleek -ook voor mij verrassend- enkel Duitsland minder dan België uit te geven aan ‘restuitgaven’, waarmee de stelling van Itinera onderuit gehaald werd dat in België veel geld gaat naar de ‘vele overheidsdiensten’.

Ik doe hieronder dezelfde oefening als de vorige keer, maar nu met de sociale uitgaven van Eurostat, die dus vooral voor België en Zweden fors lager liggen dan deze uit Ameco. En ook op basis van deze berekening blijken de ‘restuitgaven’ voor België goed mee te vallen: België staat op plaats 4 van 8. Drie landen (waaronder Nederland) geven meer uit aan ‘restuitgaven’ en 4 landen minder geven minder uit. Het verschil tussen België en de twee volgende landen is bovendien verwaarloosbaar (0,3% van het BBP).

Dat kan dus beter, maar is verre van slecht en is al helemaal niet in lijn met de boodschap van Itinera, niet in het eerste artikel, noch in de update.

Conclusie: Itinera vermijdt het debat

Mijn conclusie bij het eerste artikel van Itinera was, gezien de vele opmerkingen en de stelligheid van het Itinera-artikel, relatief soft: ik besloot dat Itinera “op zijn minst slordig met de data was omgesprongen”. Het beste paard struikelt al eens, en het voordeel van het artikel van Itinera was dat er data werden gegeven, zodat duidelijke discussie mogelijk is.

Nu is mijn besluit harder: dit is geen slordigheid meer. Itinera gaat de discussie niet aan want antwoordt nauwelijks op de kritiek. In de update die Itinera maakte, worden nog steeds andere landen beschouwd aan de inkomstenzijde in vergelijking met de uitgavenkant. Men doet in de update weliswaar de moeite om te corrigeren voor inflatie, maar niet voor economische activiteit, terwijl Itinera zélf aangeeft dat dat een belangrijke factor is. En er wordt met geen woord gerept over de grote verschillen in gegevens tussen Ameco en Eurostat. Ook de twee andere opmerkingen die ik in mijn vorige blogpost had, worden niet behandeld, namelijk de verschillen in pensioenstelsel tussen Nederland en België en de zeer sterke reductie in inkomensongelijkheid die België via herverdeling presteert.

Door niet of nauwelijks in te gaan op de kritiek, vermijdt Itinera het debat ten gronde. Daarmee voedt ze de dooddoener dat je met cijfers alles kan bewijzen. Als denktank zou dat het laatste mogen zijn wat je wilt bereiken.

Daarom ook een oproep aan Itinera: ga het debat aan, ga in op de kritiek. Waarom neemt Itinera eens wel en eens niet een aantal Scandinavische landen op in haar tabellen? Waarom voert ze geen correctie door voor economische activiteit? En wat met de conclusie dat de Belgische overheden helemaal niet zoveel “restuitgaven” hebben? Als ze op deze en andere kritiek niet wil ingaan, dan brengt ze volgens mij ernstige schade toe aan haar geloofwaardigheid, zowat het kostbaarste goed van een denktank.